Ξ Ε Ν Ο Φ Ω Ν Τ Ο Σ Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Α
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. § 1 – 4
1. «ὑποσπόνδους»: Τι σήμαινε ο όρος αυτός για τους αρχαίους και πόσο
σημαντικός ήταν για την τύχη των ανδρών της αθηναϊκής φρουράς;
Οι «σπονδές», τελετουργική διαδικασία κατά την οποία έχυναν κρασί ή άλλα υγρά
από αγγείο ή κύπελο στο έδαφος προς τιμή του θεού ή των θεών στη διάρκεια ιεροτελεστιών
ή συνθηκολογήσεων, ήταν ένας πολύ σημαντικός θεσμός της αρχαιότητας, τον οποίο
σέβονταν όλοι οι Έλληνες ανεξάρτητα από τις διαφορές που μπορεί να υπήρχαν μεταξύ τους.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση οι σπονδές επισφράγιζαν τους όρους της παράδοσης των
πόλεων του Βυζαντίου και της Καλχηδόνας και αφορούσαν στην ασφαλή υποχώρηση των
ανδρών της αθηναϊκής φρουράς. Ο όρος αυτός, λοιπόν, του κειμένου αναφέρεται στους
ηττημένους Αθηναίους, οι οποίοι πλέον προστατεύονταν από τους θεούς και μπορούσαν να
αποχωρήσουν ασφαλείς μετά την παράδοση των πόλεων που αναφέρθηκαν.
2. Πως κρίνετε τη στάση του Λυσάνδρου απέναντι στους φρουρούς των Αθηναίων
αλλά και σε κάθε Αθηναίο; Πιστεύετε ότι αποσκοπούσε σε κάτι το σχέδιό του;
Το σχέδιο του Λυσάνδρου ήταν πράγματι πολύ έξυπνο και πολύ ουσιαστικό για την
τύχη της Αθήνας. Το γεγονός ότι έστελνε όλους τους Αθηναίους αιχμαλώτους στην πόλη
τους, σε συνδυασμού με την παρεμπόδιση των αθηναϊκών εμπορικών πλοίων που
μετέφεραν σιτηρά στην πολιορκημένη Αθήνα, συνέβαλε αφενός στην αύξηση του
πληθυσμού της και αφετέρου στη γρήγορη κατανάλωση των τροφίμων. Κάτω από αυτές
τις δύσκολες και πολύ πιεστικές συνθήκες, κυρίως λόγω του λιμού, οι Αθηναίοι πολύ
σύντομα θα ήταν αναγκασμένοι να συνθηκολογήσουν άνευ όρων με την Σπάρτη.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. §16 - 23
3. Ποιος ήταν ο λόγος για τον οποίο ο Θηραμένης ζήτησε να σταλεί στους
Λακεδαιμονίους και ποιος ήταν ο λόγος της χρονοτριβής του κοντά στον
Λύσανδρο;
Ο Θηραμένης ζήτησε να σταλεί ως πρεσβευτής των Αθηναίων στους Λακεδαιμονίους,
με την υπόσχεση πως θα επέστρεφε γνωρίζοντας τον ακριβή λόγο της εμμονής τους στην
κατεδάφιση των τειχών. Αφού λοιπόν εστάλη, διέμεινε κοντά στον Λύσανδρο σχεδόν
τέσσερεις μήνες. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, αυτό στο οποίο απέβλεπε πραγματικά ο
Θηραμένης ήταν, όχι το να εξακριβώσει τις προθέσεις των Λακεδαιμονίων, αλλά το να χάσουν
οι συμπολίτες του το ηθικό τους λόγω του λιμού, ώστε να είναι πιο ελαστικοί στις
διαπραγματεύσεις σχετικά με τους όρους της ειρήνης.
4. Η δημοκρατική Αθήνα έστειλε έναν ολιγαρχικό να διαπραγματευτεί τους όρους
της ειρήνης με τους Σπαρτιάτες. Πιστεύετε ότι υπήρχε σκοπιμότητα στην
συγκεκριμένη επιλογή;
Ο Θηραμένης από καιρό είχε ενεργό ανάμειξη στα πολιτικά πράγματα της Αθήνας ως
μετριοπαθής ολιγαρχικός. Η δραστηριοποίησή του λοιπόν στον πολιτικό χώρο, αλλά κυρίως
οι πολιτικές του πεποιθήσεις οδήγησαν τους Αθηναίους στην απόφαση να στείλουν αυτόν ως
πρεσβευτή τους στους Λακεδαιμονίους, θεωρώντας ότι θα γινόταν ευνοϊκά δεκτός από
αυτούς και ότι θα μπορούσε να διαπραγματευτεί αξιοπρεπέστερα τους όρους της ειρήνης.
5. Γιατί οι Λακεδαιμόνιοι αρνήθηκαν – παρά τις προτροπές των συμμάχων τους –
να καταστρέψουν την Αθήνα; Πιστεύετε ότι φάνηκαν απλά γενναιόψυχοι ή
υπήρχαν και άλλοι λόγοι που υπαγόρευαν τη στάση τους αυτή;
Πράγματι, είναι προς τιμή των Λακεδαιμονίων το γεγονός ότι δεν ενέδωσαν στις
επίμονες και γεμάτες μίσος προτροπές των συμμάχων τους για την καταστροφή της Αθήνας.
Όπως αναφέρει ο ίδιος ο Ξενοφώντας, η μεγαλοψυχία τους αυτή οφειλόταν στην
απροσμέτρητη προσφορά των Αθηναίων κατά τους Περσικούς πολέμους, γι’ αυτό και ο
οίκτος και η επιείκεια αφορούσε όχι σε μεμονωμένα πρόσωπα αλλά σε όλη την πόλη. Πέραν
τούτου, οι Λακεδαιμόνιοι ίσως είδαν πιο μακριά από τους υπόλοιπους· σε μία πιθανή νέα
εκστρατεία των Περσών θα ήθελαν τους Αθηναίους δυνατούς και ελεύθερους να
αντιμετωπίσουν από κοινού τον νέο κίνδυνο. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε και το μεγαλείο
του Αθήνας, που επί ένα αιώνα ακτινοβολούσε σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο, συνεπώς θα
ήταν όνειδος για τους Λακεδαιμονίους να εξανδραποδίσουν μια τέτοια πόλη.
6. Ποιους όρους έθεσαν οι Λακεδαιμόνιοι στους Αθηναίους για συνθηκολόγηση και
ποιος νομίζετε πως ήταν ο κυριότερος από αυτούς;
Οι όροι της συνθηκολόγησης ήταν οι ακόλουθοι:
– να κατεδαφίσουν τα Μακρά τείχη και τα τείχη του Πειραιά,
– να παραδοθούν τα πλοία των Αθηναίων στους Λακεδαιμονίους εκτός από δέκα,
– να ανακληθούν από την εξορία όλοι οι πολιτικοί εξόριστοι,
– να έχουν οι Αθηναίοι τους ίδιους εχθρούς και φίλους με τους Σπαρτιάτες,
– να ακολουθούν οι Αθηναίοι τους Σπαρτιάτες όπου κι αν εκστρατεύουν.
Καθένας από τους παραπάνω όρους είχε το στόχο του. Κοινός παρονομαστής όλων
αυτών ήταν η αποδυνάμωση της Αθήνας και η αποτροπή της πιθανής μελλοντικής
ανάκαμψής της. Ωστόσο ο βασικότερος όρος όλων αυτών είναι αυτός που δηλώνεται με το
απαρέμφατο ενεστώτα – «ἕπεσθαι» – δηλαδή ο τελευταίος. Ενώ, λοιπόν, οι τέσσερεις
εκφέρονται με μετοχές και μάλιστα αορίστου (οι τρεις πρώτοι), πράγμα που δείχνει την άμεση
εκτέλεσή τους και λειτουργούν ως προϋποθέσεις, ο τελευταίος αποδίδεται με απαρέμφατο
ενεστώτα για να δηλωθεί η διάρκειά του. Ουσιαστικά με τον όρο αυτό η Αθήνα υποτασσόταν
πλήρως στη Σπάρτη, αφού πλέον πολιτικά, στρατιωτικά και διπλωματικά ήταν προσαρτημένη
στην Πελοποννησιακή συμμαχία.
7. Πως κρίνετε τις αντιδράσεις των Αθηναίων κατά την επιστροφή του Θηραμένη
και των άλλων συμπρεσβευτών του από τη Σπάρτη;
Οι αντιδράσεις των Αθηναίων που συνωστίζονταν γύρω από του απεσταλμένους μας
προκαλούν μεγάλη λύπη. Οι Αθηναίοι είχαν τελείως απελπιστεί εξαιτίας του λιμού, που είχε
αποδεκατίσει ένα μεγάλο μέρος του άμαχου πληθυσμού, και της αδιάλλακτης στάσης των
Σπαρτιατών. Ο λαός είχε πραγματικά ξεπεράσει τα όρια και τις αντοχές του και είναι θλιβερό
που μπροστά στη φρίκη της πείνας ένας τόσο μεγαλειώδης λαός κρεμόταν κυριολεκτικά από
το στόμα του Θηραμένη και των άλλων για να ακούσει ότι θα έβγαινε επιτέλους από το
αδιέξοδο.
8. Με ποιον τρόπο γίνεται η παράδοση της ηττημένης Αθήνας; Πως κρίνετε την
όλη διαδικασία;
Οι γεμάτοι απόγνωση εξαιτίας του λιμού Αθηναίοι αποδέχτηκαν με μεγάλη χαρά τους
επαίσχυντους όρους της ειρήνης – αν και υπήρχαν κάποιες φωνές που εξέφραζαν
αντιρρήσεις – και το γεγονός αυτό φαίνεται από το τελετουργικό που ακολούθησαν και το
γκρέμισμα των τειχών: τα κορίτσια έπαιζαν τον αυλό και ίσως χόρευαν και τραγουδούσαν. Η
παράδοση λοιπόν της Αθήνας γίνεται με πανηγυρισμούς και με την ελπίδα ότι θα επικρατήσει
πλέον ειρήνη σε όλη την Ελλάδα.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. § 11 - 16
9. Με ποια εντολή παρέδωσε η Εκκλησία του Δήμου την εξουσία στους Τριάκοτα;
Τι έκαναν τελικά αυτοί και για ποιο λόγο;
Μοναδικός διακηρυγμένος σκοπός των Τριάκοντα και μοναδική εντολή που έδωσε η
Εκκλησία του δήμου με την ψήφο της σ’ αυτούς ήταν να συντάξουν νόμους. Οι Τριάκοντα
όμως ανέβαλλαν συνεχώς να εκτελέσουν το έργο που είχαν αναλάβει και συγκροτούσαν τη
Βουλή και τα άλλα θεσμικά όργανα, όπως τους άρεσε, με δικούς τους ανθρώπους. Ενώ
λοιπόν είχαν διακηρύξει ότι το καθεστώς τους θα ήταν προσωρινό, ως τη δημοσίευση των
νέων νόμων, διέλυσαν τα δικαστήρια των ενόρκων και παραχώρησαν στη Βουλή δικαστικές
εξουσίες για ποινικά (ή δήθεν ποινικά) αδικήματα. Κατάργησαν επίσης τη μυστική ψηφοφορία
σε όλες τις διαδικασίες.
10. Να βρείτε ποιο ήταν το βασικό σημείο διαφωνίας του Κριτία και του Θηραμένη
και να το αναλύσετε.
Ο Κριτίας και ο Θηραμένης ανήκαν και οι δύο στην τάξη των ολιγαρχικών, η οποία
διακυβέρνησε την Αθήνα για κάποιο σύντομο διάστημα μετά τη λήξη του μακροχρόνιου
Πελοποννησιακού πολέμου. Ωστόσο, διαβάζοντας το απόσπασμα αυτό, κατανοούμε ότι
υπήρχαν διαφορές μεταξύ τους που εντοπίζονται κυρίως στον τρόπο άσκηση της εξουσίας. Ο
Κριτίας, γεμάτος μίσος και δίψα για εκδίκηση (ο ίδιος είχε εξοριστεί από τους δημοκρατικούς
στη Θεσσαλία), ήταν ο πιο αδιάλλακτος και αιμοβόρος από όλους τους ολιγαρχικούς και
επιδίωκε την πολιτική της συστηματικής εξόντωσης όλων των πιθανών πολιτικών αντιπάλων.
Από την άλλη, ο Θηραμένης φαίνεται πως ανήκε στη μετριοπαθή μερίδα των ολιγαρχικών,
που με τη διαλλακτικότητα, την έλλειψη φανατισμού και μισαλλοδοξίας, ήταν αντίθετος στην
αυθαίρετη θανάτωση των πολιτών και υποστήριζε πως όφειλαν να ασκούν την εξουσία κατά
τέτοιο τρόπο, ώστε να γίνονται αρεστοί στους Αθηναίους.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. § 50 - 56
11. «οὐδέν μοι ἀρκέσει ὅδε ὁ βωμός»: Αφού εξηγήσετε τί ήταν ο βωμός και ποια η
σημασία του για τη δεινή θέση στην οποία είχε περιέλθει ο Θηραμένης, να
σχολιάσετε η φράση του αυτή.
Ο βωμός (ή εστία) ήταν μια μαρμάρινη κυλινδρική στήλη, η οποία υπήρχε στην
αίθουσα του βουλευτηρίου και ήταν αφιερωμένη στο Δία ή την Εστία. Μετά την ομιλία του
Κριτία ο Θηραμένης, επειδή αντιλήφθηκε τι τον περίμενε, ζήτησε άσυλο ως ικέτης στο βωμό
αυτό της βουλής. Αυτό σήμαινε ότι δε μπορούσε κανείς να τον αποσπάσει βίαια από το βωμό
και να του κάνει κακό, αφού πλέον θεωρούνταν προστατευμένος του θεού και παραβίαση της
ασυλίας του ικέτη αποτελούσε πράξη ιεροσυλίας. Ωστόσο ο Θηραμένης, που ήταν ένας από
τους Τριάντα τυράννους και γνώριζε πόσο αδίστακτος ήταν ο Κριτίας, ομολόγησε από το
βωμό ότι, αν και προστατευμένος του Δία, δεν επρόκειτο να τον σώσει η ικεσία του αυτή. Τα
λόγια του Θηραμένη αποκαλύπτουν τη βαναυσότητα, την αναλγησία και την αυθαιρεσία της
τυραννίας την οποία επέβαλαν οι Τριάντα. Η εξουσία τους είχε καταλύσει τα πάντα, ως και
τους πανάρχαιους και ιερούς θεσμούς της ευσέβειας, που αποτελούσαν τα θεμέλια της
κοινωνικής και πολιτικής ζωής της Αθήνας.
12. Ποια λόγια του Θηραμένη ενέχουν σαρκασμό και τι είναι αυτό που προκαλεί την
έκπληξή του;
Η προσφώνηση του Θηραμένη «ὦ ἄνδρες καλοί κἀγαθοί» προς τα μέλη της βουλής
είναι σίγουρα διαποτισμένη από πικρόχολη ειρωνεία, που φανερώνει το ακριβώς αντίθετο του
χαρακτηρισμού. Αυτό που προκαλεί την έκπληξη του Θηραμένη είναι η αδράνεια των
βουλευτών μπροστά στην παραβίαση του νόμο που αφορούσε στους «Τρισχιλίους» και την
καταπάτηση του ασύλου. Οι βουλευτές δεν έκαναν τίποτα για να προστατεύσουν το νόμο,
ενώ γνώριζαν πολύ καλά πως ότι συνέβαινε στο Θηραμένη μπορούσε να συμβεί και στους
ίδιους. Δηλαδή οι Τριάντα να διαγράψουν το όνομα οποιουδήποτε από τον κατάλογο και
μετά να τον καταδικάσουν σε θάνατο με μια παρωδία δίκης.