Η ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
Α\ Η ΦΥΣΙΚΗ ΡΗΤΟΡΕΙΑ Το τάλαντο
- Φυσική ευγλωττία: μπορεί εύκολα να γοητεύσει και να πείσει. Οι Ομηρικοί αγορητές
Όμηρος: η ευγλωττία σπάνιο θεϊκό χάρισμα.
Ο ιδανικός ομηρικός ήρωας πρέπει να είναι μύθων τε ρητήρ έργων τε πρηκτήρ (να διαπρέπει με το λόγο στην αγορά όπως με τα ανδραγαθήματα στον πόλεμο).
Από το Νέστορα στον Περικλή
Στοιχεία φυσικής ρητορείας υπάρχουν σε: -έργα ποιητών: Σόλων, Πίνδαρος
- αγορεύσεις ιστορικών προσώπων στο έργο του Ηροδότου
Το φυσικό τάλαντο (φυσική ευγλωττία) δε γνωρίζει κοινωνικές διακρίσεις. Στους ομηρικούς ρητορικούς αγώνες διαπρέπουν οι ηγεμόνες των Αχαιών και των Τρώων, ιδιαίτερα ο Νέστωρ αλλά και ο ασήμαντος Θερσίτης.
Σπουδαίοι φυσικοί ρήτορες: Θεμιστοκλής
Περικλής — έχει θεωρητικές γνώσεις ρητορικής τεχνικής
Β\ Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗΣ ΡΗΤΟΡΕΙΑΣ
Κόραξ και Τισίας, οι Συρακόσιοι
Συστηματική ρητορική απαιτεί - «επιστήμην»: ακριβή γνώση των κανόνων
- «μελέτην» : άσκηση
466 π.Χ., Σικελία: καταλύονται οι τυραννίδες, επικρατούν τα δημοκρατικά πολιτεύματα.
Ξεκινούν αστικές δίκες για την ανάκτηση των περιουσιών που είχαν σφετερισθεί οι τύραννοι. - Αναπτύσσεται η δικανική ρητορεία.
Κόραξ, Τ(ε)ισίας δημιουργοί και διδάσκαλοι της συστηματικής ρητορικής:
- Διαιρούν το ρητορικό λόγο σε μέρη
- Κάνουν χρήση των «εικότων», των πιθανών δηλ. των λογικών επιχειρημάτων.
Τισίας: πιθανόν έγραψε το πρώτο εγχειρίδιο ρητορικής τέχνης με τίτλο «Τέχνη». Γ'. ΡΗΤΟΡΕΙΑ ΚΑΙ ΣΟΦΙΣΤΙΚΗ Η Αθήνα και οι σοφιστές
Μέσα 5ου αι. π.Χ., επίκεντρο της συστηματικής ρητορικής η Αθήνα γιατί εκεί ευνοούσαν: -η δημοκρατία (λαϊκές συνελεύσεις, δικαστήρια)
- οι πολυλόγοι και φιλόλογοι Αθηναίοι
- το μέγεθος της πόλης
- η διαμονή εκεί των σοφιστών: Πρωταγόρας, Πρόδικος δίδασκαν στοιχεία Γραμματικής και τεχνικής του λόγου
Ο Γοργίας από τους Λεοντίνους της Σικελίας
427 π.Χ.: ο Γοργίας φτάνει στην Αθήνα.
Καλλιέργησε την πολιτική και ιδιαίτερα την επιδεικτική ρητορεία.
Μελέτησε τη σημασία που έχει στην πειστικότητα του λόγου ο «καιρός», η τρέχουσα πολιτική, κοινωνική και ψυχολογική συγκυρία, δηλ. η κατάλληλη περίσταση.
«Γοργίεια» σχήματα: πάρισα, ομοιοτέλευτα, παρηχήσεις, αντιθέσεις ρητορική του η οποία προσεγγίζει τα όρια του ποιητικού λόγου.
διανθίζουν τη
Η πλατωνική κριτική
Ο Πλάτων αποδοκιμάζει τη ρητορική από ηθική και παιδαγωγική άποψη στους διαλόγους του «Γοργίας» και «Φαίδρος».
Απόψεις σοφιστών για τη ρητορεία
Γοργίας: αρνείται ότι υπάρχει αντικειμενική γνώση, άρα αντικειμενική αλήθεια και ηθική.
Πρωταγόρας: πιστεύει ότι για κάθε ζήτημα υπάρχουν δύο λόγοι αντίθετοι μεταξύ τους με την απαίτηση να είναι και οι δύο συγχρόνως εξίσου αληθινοί - δισσοί λόγοι.
Ρητορική — πειθούς δημιουργός: δεν ενδιαφέρεται να ανακαλύψει και να διδάξει τα αληθινά και τα δίκαια, αφού αυτά σύμφωνα με τις αντιλήψεις δεν υπάρχουν, αλλά να εκθέσει τα «εικότα».
Μαθητές των σοφιστών: με τη ρητορική — στρεψοδικούν στα δικαστήρια
— δημαγωγούν στις συνελεύσεις
— συχνά συντάσσουν ένα λόγο για τον κατηγορούμενο κι ένα για τον κατήγορο στην ίδια δίκη
Πλάτων: δε χαρακτηρίζει τη ρητορική επιστήμη (αφού δεν έχει καθορισμένο αντικείμενο να διδάξει) ούτε τέχνη (αφού δεν έχει αξιόπιστη μέθοδο).
Είναι εμπειρία, ικανότητα, όργανο απάτης. Ο Ισοκράτης, μια αντίπαλη φωνή
Υποστηρίζει την παιδευτική αξία της διδασκαλίας του.
Ρητορεία: γενική πνευματική καλλιέργεια που καταρτίζει ανθρώπους της δράσεως «φιλοσοφίαν»
Ε'. ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΟΥ ΑΤΤΙΚΟΥ ΡΗΤΟΡΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ
Οι πολιτικοί λόγοι στην εκκλησία του δήμου
Τρία είδη ρητορικών λόγων:
1. συμβουλευτικοί
2. δικανικοί
3. επιδεικτικοί (πανηγυρικοί) Συμβουλευτικοί
Πολιτικοί λόγοι που εκφωνούνται στις συνελεύσεις του λαού. Παρέχονται συμβουλές για το μέλλον.
Ο ρήτορας προτρέπει ή αποτρέπει το λαό με σκοπό την επίτευξη του συμφέροντος ή την αποφυγή πολιτικών σφαλμάτων.
Εκφωνούνται στην Εκκλησία του Δήμου:
- Αποφάσιζε για τα πιο σοβαρά θέματα του κράτους.
- Δικαίωμα λόγου και ψήφου είχαν όλοι οι Αθηναίοι πολίτες από το εικοστό έτος της ηλικίας
- Συνεδρίαζε σαράντα φορές το χρόνο, αλλά και εκτάκτως.
- Χώρος συνεδριάσεων: Πνύκα, Αγορά, το θέατρο του Διονύσου
- Ψηφοφορία με ανάταση των χεριών (χειροτονία)
— απόλυτη ελευθερία συμβουλής
Οι Ρήτορες είχαν: — μεγάλη επιρροή στην πολιτική ζωή
— την ευθύνη των εισηγήσεών τους
Σημαντικότερος ρήτορας συμβουλευτικών λόγων: Δημοσθένης
Λόγοι στα δικαστήρια - Δικανικοί
Αφορούν πράξεις που τελέστηκαν στο παρελθόν. Είναι απολογίες ή κατηγορίες
Άρειος Πάγος: το αρχαιότερο δικαστήριο στην Αθήνα
Από το 462 π.Χ. εκδικάζει μόνο φόνους εκ προμελέτης και μικρότερης σημασίας υποθέσεις. Βουλή - Εκκλησία του Δήμου: εκδικάζουν ορισμένες σοβαρές υποθέσεις
Ηλιαία: το κυριότερο δικαστήριο του Αθηναϊκού κράτους.
- Δικαστήριο ενόρκων
- Μέλη του: μετά από κλήρωση, μπορούσαν να γίνουν όλοι οι γνήσιοι Αθηναίοι πολίτες άνω των τριάντα ετών, αν δεν εκκρεμούσε κατηγορία εναντίον τους.
- 6.000 δικαστές (Ηλιασταί) - οι 1.000 αναπληρωματικοί
- Δίκαζε σε τμήματα των 201, 401, 501 κτλ. (ο περιττός αριθμός αποκλείει την ισοψηφία)
- Δικαστική αποζημίωση: 2-3 οβολοί κατά δικάσιμη μέρα
- Κλεψύδρα: περιορίζει το χρόνο των αγορεύσεων
- Μυστική ψηφοφορία
Λογογράφοι
- Έμπειροι δικανικοί ρήτορες οι οποίοι, επί πληρωμή, έγραφαν τα κείμενα των λόγων που ήταν υποχρεωμένοι οι διάδικοι να αποστηθίσουν και να απαγγείλουν στο δικαστήριο.
- Έπρεπε να γνωρίζουν τους νόμους αλλά και την ψυχολογία των λαϊκών δικαστών.
Επιφανέστερος λογογράφος δικανικών λόγων: Λυσίας Το επιδεικτικό γένος
Οι εκφωνούμενοι σε γιορτές και συγκεντρώσεις λόγοι (περιλαμβάνονται και οι επιτάφιοι).
- Εγκωμιάζουν ή επικρίνουν πράξεις και πρόσωπα του παρόντος με αναδρομές στο παρελθόν και προβλέψεις για το μέλλον.
- Ο ρήτορας επιδεικνύει τη ρητορική του δεινότητα. Επιζητά τις επευφημίες των ακροατών. Επιφανέστερος εκπρόσωπος του επιδεικτικού γένους: Ισοκράτης
ΣΤ\ ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΡΗΤΟΡΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ
Διάρθρωση του ρητορικού λόγου α'προοίμιον
γ'πίστις (απόδειξη) δ'επίλογος
α' Προοίμιον
- Η αρχή του ρητορικού λόγου.
- Σύντομα ο ρήτορας ενημερώνει τον ακροατή επί του θέματος.
- Προσπαθεί να εξασφαλίσει την εύνοια και την προσοχή του ακροατή.
- Ακολουθεί η πρόθεσις: σύντομη έκθεση του θέματος.
β'Διήγησις
- Εκτίθενται τα σχετικά με το θέμα γεγονότα που κρίνει ο αγορητής ότι είναι άγνωστα ή ανεπαρκώς ή εσφαλμένως γνωστά στον ακροατή.
- Διήγηση με σαφήνεια και πειστικότητα.
- Τονίζει τα ευνοϊκά στοιχεία και μειώνει τη σημασία όσων είναι ασύμφορα.
γ' Πίστις
- Το ουσιαστικότερο μέρος του ρητορικού λόγου.
— άτεχνες: είναι αντικειμενικά πειστήρια που δεν οφείλονται στην τεχνική δεξιότητα του ρήτορα (νόμοι, διαθήκες, συμβόλαια κτλ.).
- Αποδείξεις
— έντεχνες: αποδείξεις που ο ίδιος ο ρήτορας επινοεί:
1. Ενθυμήματα: βραχυλογικοί συλλογισμοί που αναλόγως των δεδομένων στα οποία στηρίζονται δίνουν πιθανά ή και ασφαλή συμπεράσματα, αν τα περιστατικά στα οποία αναφέρονται είναι ακριβή.
Η βραχυλογία του ενθυμήματος υπηρετεί την κομψότητα του λόγου, την οικονομία του χρόνου και δεν εκνευρίζει τον ακροατή.
κοινοί τόποι: τα ενθυμήματα που στηρίζονται σε γενικά παραδεκτές απόψεις και τρόπους σκέψεως.
2. Παραδείγματα: ιστορικά (πραγματικά) - πλαστά (παραβολές)
3. Γνώμες: αποφθέγματα για ζητήματα γενικού χαρακτήρα
4. Ήθη: Ο ρήτορας προσπαθεί να επιβάλει την εικόνα του έντιμου ανθρώπου και πολίτη, ώστε οι λόγοι του να γίνονται πειστικότεροι. Αντίθετα προσπαθεί να μειώσει ηθικά τον αντίπαλο και έτσι να εξουδετερώσει την πειστικότητα των επιχειρημάτων
του.
5. Πάθη: Ο ρήτορας προσπαθεί να διεγείρει στις ψυχές των ακροατών τα πάθη που τον συμφέρουν ή να μεταγγίσει τα πάθη που κυριαρχούν στη δική του ψυχή.
δ' Επίλογος
η ανάμνηση: επιτυγχάνεται με σύντομη ανακεφαλαίωση των βασικών θέσεων του λόγου.
Επιδιώκεται: